तम्बुरा Taňburā Ταμπούρα, Τανπούρα (तम्बुरा, Taňburā, tanburaa, tanpura, tambura, तम्पूरा, ταμπούρα, τανπούρα)
[IN] - Συντάκτης: Laios, Sakis 
सम्बुरा, तम्पूरा / Taňburā
Περιγραφή
Χορδόφωνο όργανο με χορδές που παίζονται ελεύθερες και έχει ως αποκλειστικό ρόλο τη δημιουργία του χαρακτηριστικού ισοκρατήματος της ινδικής κλασικής μουσικής. Ονομάζονταν και Tamburū vīņā. Συνήθως έχει τέσσερις –και πιο σπάνια πέντε– χορδές, κουρδισμένες καταρχήν στο Sa (τονική), κατά δεύτερον στο Pa (πέμπτη) ή στο ma (τέταρτη), και, κατά τρίτον στην οκτάβα, ή/και σε άλλες βασικές νότες του κάθε rāga. Μόνο το ένα χέρι συμμετέχει, νύσσοντας τις χορδές διαδοχικά και αφήνοντάς τες να πάλλονται ελεύθερα. Καθώς δεν απαιτείται κάποια ιδιαίτερη δεξιοτεχνία για να παιχτεί, παίζεται από τον ίδιο τον σολίστα-τραγουδιστή ή/και από κάποια/ον συνοδό (συνήθως μαθητή του σολίστα), ενώ πολλές φορές συμμετέχουν δύο ή περισσότεροι συνοδοί με Taňburā κουρδισμένους όμοια ή/και σε άλλες νότες του rāga. Κατά τον Maceda {1986} το ισοκράτημα συμβάλλει στη δημιουργία της αίσθησης της απόσπασης από τον χρόνο.
Σχετικά με την προέλευση του ονόματος του οργάνου, κάποιοι θεωρούν πως προέρχεται από τη hindī λέξη tumbā (κολοκύθα), άλλοι πως προέρχεται από τον Tamburū, κάποιον Gāndhārva (μια ημι-θεϊκή τάξη όντων), που φέρεται να το επινόησε. Τα μεγέθη ποικίλουν από μικρούς των 50cm έως τεράστιους, πάνω από ενάμιση μέτρο μήκος. Το ηχείο είναι κατασκευασμένο από κολοκύθα, οι χορδές είναι μεταλλικές (οι μεσαίες ατσάλινες και οι εξωτερικές ορειχάλκινες) και συχνά τυλίγονται και με μεταξένιες κλωστές στο σημείο που ακουμπάνε στην Javārī, την ειδικά διαμορφωμένη καμπυλωτή γέφυρα. Χρησιμοποιείται ως το κύριο όργανο ισοκρα¬τήματος μάλλον από τον 15ο/16ο αι. και η υιοθέτησή του έχει να κάνει με την καθιέρωση του Sa ως νότας αφετηρίας για όλους τους μουσικούς Τρόπους. Το χαρακτηριστικό ισοκράτημα του οργάνου έχει δυναμικά μεταβαλλόμενο ηχο¬χρω-ματικό φάσμα, για το οποίο θα μιλήσω αμέσως παρακάτω, έχοντας ταυτό¬χρονα χαρακτηριστικά drone (συνεχούς ίσου) και ostinato (επαναλαμβανό¬μενης φράσης).
Κούρδισμα
Σχετικά με το κούρδισμα των τεσσάρων χορδών του, υπάρχουν οι εξής περιπτώσεις:
- Το πιο συνηθισμένο κούρδισμα των χορδών είναι, εφόσον ο rāga κάνει χρήση της πέμπτης βαθμίδας, σε πέμπτη-οκτάβα-οκτάβα-τονική (παράδειγμα 1 στην παρακάτω εικόνα).
- Εξίσου συχνό επίσης είναι, αν ο Rāga δεν κάνει χρήση της πέμπτης βαθμίδας αλλά έχει ισχυρή τέταρτη, να κουρδίζεται σε τέταρτη-οκτάβα-οκτάβα-τονική (παράδειγμα 2).
- Λιγότερο συχνά, αν ο rāga δεν κάνει χρήση ούτε της πέμπτης ούτε της τέταρτης βαθμίδας (αλλά έχει συνήθως τέταρτη αυξημένη), η πρώτη χορδή μπορεί να κουρδίζεται σε έβδομη μεγάλη (Ni) ή (πολύ πιο σπάνια) σε μικρή (ni) (παράδειγμα 3).
- Τέλος, μπορεί να χρησιμοποιείται και δεύτερος ή και τρίτος Taňburā, που η πρώτη τους χορδή να είναι κουρδισμένη σε άλλον σημαντικό φθόγγο του rāga ώστε η ηχοχρωματική ατμόσφαιρα να είναι ακόμη πιο πλούσια και τονικά προσδιορισμένη.
Και μια παρατήρηση σχετικά με τη ρυθμική εκτέλεση των χορδών. Η γενική πρόθεση είναι “τρία σύντομα κρούσματα και ένα (στην τονική) με μεγαλύτερη διάρκεια”. Το τέμπο με το οποίο συμβαίνει αυτή η κρούση ποικίλλει από εξαιρετικά απλωμένο έως και σχεδόν διαδοχικά, όπως ποικίλλει και η διάρκεια της μεγαλύτερης τέταρτης νότας (αυτή που σημειώνεται με ολόκληρο στα παρακάτω παραδείγματα). Συχνά αυτό δίνει την εντύπωση του πεντάσημου (π.χ. 5/4) ρυθμού καθώς –μετά την κρούση της τελευταίας χορδής– μεσολαβεί μια στιγμή αδράνειας / αναμονής / προετοιμασίας που είναι ίσης διάρκειας με όλες τις προηγούμενες (από κρούση σε κρούση). Μπορεί πάντως να δίνεται και η εντύπωση εξάσημου (π.χ. 6/4) ρυθμού, όταν η διάρκεια αυτής της αναμονής είναι μεγαλύτερη. Κάποιοι, ειδικά κατασκευαστές ηλεκτρονικών Taňburā, επισημαίνουν ότι τα 5/4 είναι ίδιον της Hindustānī μουσικής και τα 6/4 της Kaŗnāţak.
Ακουστικές ιδιαιτερότητες
Σχετικά με τις ακουστικές ιδιαιτερότητες του οργάνου, ο C.V. Raman {1922}, έδειξε ότι οι χορδές της Taňburā δεν συμπεριφέρονται απολύτως σύμφωνα με τον νόμο των Young-Helmholtz σχετικά με τις ταλαντώσεις των χορδών. Εκτός από τους “κανονικούς” / προβλεπόμενους αρμονικούς υπέρτονους, εμφανίζονται και επιπλέον υπέρτονοι, η σύνθεση των οποίων εξαρτάται από το ακριβές σημείο νύξης της χορδής και οι οποίοι αλλάζουν δυναμικά στο χρόνο. Η ύπαρξή τους οφείλεται στην ιδιαίτερη επαφή μεταξύ των χορδών και της ελαφρά καμπυλωτής γέφυρας που ονομάζεται Javārī (जवारी / προφ. Τζουάριι) που σημαίνει “αυτή που δίνει ζωή”. Javārī επίσης ονομάζεται το ακουστικό φαινόμενο που προκύπτει, δηλαδή αυτό του πλούσιου σε αρμονικούς ήχου (buzzing), χαρακτηριστικού για την Taňburā αλλά και για άλλα χορδόφωνα της Ινδίας. Με τη βοήθεια της Javārī δημιουργούνται τα επιθυμητά διακροτήματα από τη συμβολή των υπέρτονων του παραγόμενου ήχου. Αυτά τα πολλαπλά διακροτήματα, σε συνδυασμό με τις έντονες αντηχητικές ιδιότητες του ηχείου, είναι που δημιουργούν το χαρακτηριστικό δυναμικά μεταβαλλόμενο στο χρόνο ηχοχρωματικό στρώμα.
Η γέφυρα αυτή φτιάχνεται από κομμάτι κόκαλου, ξύλου, ελεφαντόδοντου ή μετάλλου και τοποθετείται στο πάνω Tablī (καπάκι του ηχείου). Οι χορδές περνάνε πάνω από τη γέφυρα και ενώ στην αρχή της είναι σχεδόν ίσια, προς την άκρη της καμπυλώνεται προοδευτικά, αφήνοντας ένα αυξανόμενο μικρό κενό. Έτσι, οι χορδές σταδιακά σχηματίζουν γωνία με αυτή. Όταν ταλαντώνονται προς τα πάνω, αφήνουν τη γέφυρα σε ένα σημείο Α. Όταν επιστρέφουν ακουμπάνε καταρχήν στο Α, αλλά κατεβαίνουν και ελάχιστα χαμηλότερα και ακουμπάνε στο σημείο Β, που βρίσκεται λίγα χιλιοστόμετρα μακρύτερα, και στη συνέχεια αφήνουν το σημείο Β και τελικά και το Α. Με τον τρόπο αυτό το μήκος της χορδής μεταβάλλεται συνέχεια, με συνέπεια τη συνεχή μεταβολή και της θεμελίου συχνότητας σε ένα εύρος 0,5-1%. Επιπλέον, η ύπαρξη των Javārī μειώνει και τη σχετική ένταση του θεμελίου (1ου) αρμονικού, με αποτέλεσμα –σε στιγμές– ισχυρότερος αρμονικός να γίνεται ο 3ος και ο 5ος. Ωστόσο, ακόμη κι αν ο θεμέλιος είναι σχετικά υποβαθμισμένος (και σε στιγμές ως και εντελώς απών) ο μηχανισμός της ακοής τον “δημιουργεί” ψυχοακουστικά. Ένα τελευταίο σημα¬ντικό εύρημα των ακουστικών μελετών πάνω στην Taňburā είναι ότι ο θεμέλιος και οι υπέρτονοι έχουν διαφορετικούς χρόνους attack και decay, ενώ η διαφορά φάσης (phase shift) ανάμεσά τους μεταβάλλεται συνέχεια.
Javārī, εκτός από την καμπυλωτή γέφυρα και το buzzing ακουστικό φαινόμενο, ονομάζεται επίσης η διαδικασία διαμόρφωσης της πρώτης για να συμβεί το δεύτερο. Η γωνία που σχηματίζουν οι χορδές με την Javārī προσαρμόζεται με λιμάρισμα / λείανση της Javārī, όποτε οι χορδές τη χαράσσουν και εισχωρούν σ’ αυτήν. Αυτό το λιμάρισμα και η προσαρμογή λέγεται “Javārī Sāph Karņā” (καθάρισμα της Javārī). Οι έμπειροι κατασκευαστές θεωρούν ότι η διαμόρφωση της Javārī πρέπει να γίνεται λαμβάνοντας υπόψη παραμέτρους όπως το μήκος και τη διάμετρο των χορδών, την τάση της και συγκεκριμένο εύρος εντάσεων που είναι επιθυμητό να παίζεται, ώστε να αποδίδει με ιδανικό τρόπο. Στον 20ό αι. άρχισαν να χρησιμοποιούνται και μικρά νήματα (jiva-threads), συνήθως από μετάξι, τα οποία τοποθετούνται ανάμεσα στη χορδή και στη γέφυρα και, αν τοποθετηθούν στο σωστό σημείο, ενισχύουν πολύ το buzzing φαινόμενο. Πλέον όλες οι Taňburā έχουν πάντα jiva-threads.
Καταχρηστικά, με διάθεση παρομοίωσης, χρησιμοποιείται η έκφραση “έχει javārī” για φωνή που χαρακτηρίζεται από πλούσιο ήχο.
Σχετικά πολυμέσα
