छंद / Chhand

Τα Chhand μπορούν να είναι οι λιγότερο εύληπτες συνθέσεις, καθώς έχουν να κάνουν με σύνθετες ρυθμικές υποδιαιρέσεις ή με "υπέρθεση" (super-imposition) ρυθμών και μέτρων σε μαθηματικά περιγράψιμες αναλογίες.

Στην ινδική θεωρία, τα ρυθμικά σχήματα ταξινομούνται γενικά σε 1) Seedha ή Saral (κατά λέξη "ίσια") και 2) Bakra ή Vakra (κατά λέξη "στραβά") και αυτή η διάκριση έχει να κάνει με τον τρόπο που οι φράσεις από ρυθμικές συλλαβές ομαδοποιούνται σε σχέση με τους χτύπους (Mātrā) του μέτρου. Τα Seedha σχήματα γίνονται όταν ο ρυθμικός τονισμός των ομάδων από ρυθμικές συλλαβές αντιστοιχεί με τη διάρκεια των Mātrā. Μια απλή και συνηθισμένη περίπτωση είναι να υπάρχει ρυθμική υποδιαίρεση του Mātrā σε 2 (dugun), 3 (tigun), 4 (chaugun), 5 (panchgun) κ.τλ. μέρη, και, αντίστοιχα, ο ρυθμικός τονισμός των ομάδων των Bola να είναι ανά δύο, τρία, τέσσερα και πέντε Bola αντίστοιχα. Τα Bakra σχήματα επιτυγχάνονται όταν ο ρυθμικός τονισμός των ομάδων των Bola υπερπηδά και δεν συμπίπτει με τη χρονική διάρκεια του Mātrā. Σε μια καλά παιγμένη τέτοια περίπτωση, μπορεί να δοθεί η αίσθηση ενός άλλου μέτρου, που συνυπάρχει με το βασικό, ορίζει όμως άλλη διάρκεια του Mātrā και διαφορετικό αριθμό Mātrā σε έναν κύκλο (αλλά οι δύο κύκλοι διαρκούν το ίδιο) [βλ. τους όρους Āďi, Barāďī, Kuāďī, Layakārī].

Ας δούμε δύο παραδείγματα Bakra Chhand :

1. Μέτρο αναφοράς Tīntāla (16 Mātrā) και υπερτιθέμενο μέτρο Chautāla (12 Mātrā)

Υπενθυμίζω ότι το Ţhekā του Tīntāla είναι:

και το Ţhekā του Chautāla είναι:

Παίρνουμε κάθε Mātrā του Tīntāla και το διαιρούμε σε 3 μέρη με πρόσθετους ήχους το KeKe (για να δοθεί η διαίρεση σε 3), και γράφω μονάχα το πρώτο Vibhāga, τα άλλα γίνονται παρόμοια:

Κρατώντας αυτή τη ρυθμική αίσθηση, παίζω τη διαδοχή ήχων του Chautāla, θεωρώντας το κάθε Mātrā του να διαρκεί όσο 4 υποδιαιρέσεις  του αρχικού Mātrā (που το διαιρέσαμε στα 3) ως εξής (βάζω μια παυλίτσα για κάθε υποδιαίρεση στην οποία δεν παράγω ήχο):

έχουμε επομένως ρυθμική διαίρεση στα τρία, αλλά φραστικό τονισμό των Bola ανά τέσσερα, κάτι που μπορεί να περιγραφεί και ως τρίηχα μισών. Αν το δούμε αλλιώς, έχουμε ορίσει ένα νέο Tāla των 12 Mātrā όπου η διάρκεια του νέου Mātrā είναι κατά 1/3 μεγαλύτερη της διάρκειας του παλιού Mātrā, στο Tāla αναφοράς των 16 Mātrā.

2. Μέτρο αναφοράς Rupak (7 Mātrā) και υπερτιθέμενο μέτρο Tīntāla (16 Mātrā)

Το να υπερθέσεις μέτρα με άρτιο αριθμό Mātrā με μέτρα με περιττό αριθμό Mātrā είναι πιο δύσκολο από την προηγούμενη περίπτωση των άρτιων σε άρτιο. Η πιο δύσκολη περίπτωση, βέβαια, είναι τα περιττά σε περιττά, αλλά δεν την εξετάζω εδώ.

Το μέτρο Rupak είναι 7/4, ως εξής:

Για λόγους ευκολίας, θα θεωρήσω ότι πάω να βάλω 1 Āvarta Tīntāla σε 2 Āvarta Rūpāka (δηλ. σε 14 Mātrā), και μετά θα το αναγάγω σε 7.

Καταρχήν, διαιρώ νοητά ρυθμικά κάθε Mātrā του Rupak σε 8 μέρη

και παίζω το Ţhekā του Tīntāla τονίζοντας ανά 7.

3. Μέτρο αναφοράς Ektala και υπέρθεση Matta taal (18 matra) και Tintal

O Pt. Pandit Suresh Talwalkar, σε μια ενότητα αυτού του video: https://youtu.be/RFBjHOQzmtM?t=1903, αφηγείται πώς ο Khaprumama Parvatkar (1879-1953) κατάφερνε να παίζει ταυτόχρονα τρεις ρυθμούς: αφηγούνταν το Ţhekā του Matta tāla, στο ένα χέρι κρατούσε Ekatāla και στο άλλο Tīntāla. Υπάρχουν αναφορές ότι αυτό το έκανε μέχρι και με 5 ρυθμούς (4 στα άκρα και 1 στη φωνή). Ο Talwakar δεν επιδεικνύει αυτή την ταυτόχρονη συνύπαρξη και των τριών, αλλά το δουλεύει σε ζευγάρια: Matta πάνω στο Ekatāla και Tīntāla πάνω στο Ekatāla. Μετά από ερώτηση του μαθητή μου Φοίβου, έφτιαξα αυτό το βίντεο που ερμηνεύω κάπως πιο αναλυτικά αυτό που κάνει ο Talwakar: https://youtu.be/Gk-JHJabocE. Δείτε τη σχέση των τριών αυτών ρυθμών στην παρακάτω εικόνα:

Πρέπει να σημειώσω ότι το Ţhekā του Matta tāla που λέει ο Talwalkar δεν αντιστοιχεί σε κάποιο από αυτά που έχω βρει σε ιστορικές πηγές (και αναφέρω εδώ: http://www.musicking.gr/Matta/?lang=el), ούτε το έχω βρει σε κάποια σύγχρονη πηγή. Έτσι, είτε είναι κάποια σπάνια μορφγή είτε η φράση που λέει δεν είναι το Ţhekā αλλά κάποια σύνθεση σε Matta tāla.

Επίλογος

Όπως καταλαβαίνει ο αναγνώστης, αυτά είναι δύσκολα φαινόμενα, τα οποία απαιτούν κοφτερό μυαλό και πολύ εξάσκηση. Από τη σκοπιά του κρουστού, βέβαια, ο στόχος είναι να χωρέσει μια σύνθεση π.χ. 12 Mātrā (και όχι απαραίτητα το ίδιο το Ţhekā του Chautāla ) στο χρόνο ενός κύκλου π.χ. (Tīntāla). Γνωρίζοντας τις αναλογίες (12:16 ή 3:4, ή τις ανάστροφες σχέσεις τέμπο 16:12 ή 4:3), ξέρει για παράδειγμα ότι μια μεταβολή του τέμπο του ενός Mātrā κατά μιάμιση φορά θα του δώσει την επιθυμητή σχέση που θα χωρέσει ένα Chautāla στο χρόνο ενός Tīntāla. Πολλοί ταμπλίστες είναι πολύ καλοί στην κατάτμηση του χρόνου και στην άμεση μετάβαση από μια ρυθμική κατάσταση σε άλλη, και καταφέρνουν πολύ ενδιαφέροντα ηχητικά φαινόμενα, σκέτες προκλήσεις για την αντίληψη των ακροατών.

Βλ. στα λήμματα Jāti και Layakarī για τα πιο κοινά είδη (Jāti) ρυθμικών υποδιαιρέσεων ενός Mātrā, που είναι η βάση γι'αυτό το ιδιαίτερα ενδιαφέρον ρυθμικό παιχνίδι.